Ηλιολατρικές παραδόσεις στις βυζαντινές αυτοκρατορικές θεσμικές εικόνες
Οι ηλιολατρικές-ειδωλολατρικές παραδόσεις ήταν οργανικά ενταγμένες στον κοινωνικό και λατρευτικό βίο των Βυζαντινών. Η εικόνα του Χριστού ως Ήλιου της Δικαιοσύνης υπήρξε θεμελιωδώς συνδεδεμένη με την εορτή των Χριστουγέννων, που βεβαίως στο ρωμαϊκό λατρευτικό ημερολόγιο διόλου τυχαία συνέπιπτε με τον εορτασμό της Dies Natalis Invicti Solis (25 Δεκεμβρίου). Όπως φαίνεται στην ποιητική Ρωμανού του Μελωδού η γέννηση του Χριστού ήταν συνδεδεμένη ουσιαστικά με την κοσμική άνοιξη[9]. Ωστόσο, η ηλιακή εικόνα του Χριστού συνδέεται με την εορτή των Επιφανίων, καθώς σχετίζεται με την μυστηριακή αποκάλυψη του Θεού στον κόσμο, μέσα από το κήρυγμα και το βάπτισμα: «Τῇ Γαλιλαίᾳ τῶν Ἐθνῶν, τῇ τοῦ Ζαβουλὼν χώρᾳ, καὶ τοῦ Νεφθαλεὶμ γαίᾳ, ὡς εἶπεν ὁ Προφήτης, φῶς μέγα ἔλαμψε Χριστός· τοῖς ἐσκοτισμένοις φαεινὴ ὤφθη αὐγή, ἐκ Βηθλεὲμ ἀστράπτουσα˙ μᾶλλον δὲ ἐκ Μαρίας ὁ Κύριος πάσῃ τῇ οἰκουμένῃ ἀνατέλλει τάς ἀκτῖνας, ὁ Ἥλιος τῆς Δικαιοσύνης. Διὸ οἱ ἐξ Ἀδὰμ γυμνοί, δεῦτε πάντες ὑποδύωμεν αὐτόν, ἵνα θαλφθῶμεν· σκέπη γὰρ γυμνῶν, καὶ αἴγλη ἐσκοτισμένων, ἦλθες ἐφάνης τὸ Φῶς τὸ ἀπρόσιτον »[10].
Αναλόγως, η αυτοκρατορική εικόνα και οι σχετικές εθιμοτυπικές λειτουργίες συνδέονται με την εορτή των Επιφανίων, καθώς καλλιεργούν την εικόνα ενός μυστηριακά αποκαλυπτόμενου Αυτοκράτορα με την ίδια την ιστορική ευημερία της Ρωμαϊκής Οικουμένης. Όπως και το φως των Επιφανίων του Χριστού, έτσι και οι αυτοκρατορικές μαρμαρυγές είναι αποκαλυπτικού χαρακτήρα. Αυτές οι μακρές παραδόσεις αποδίδουν την αδιάκοπη σχέση με τα ελληνορωμαϊκά πρότυπα και την μυστηριακή θέση του Βασιλέως στον κοσμικό κύκλο, όπως προβαλλόταν στα αρχαία ανατολικά θεολογικά συστήματα. Δεν μπορούμε να προσπεράσουμε αυτό το σημείο χωρίς να υπογραμμίσουμε, πως η ηλιοκεντρική αυτοκρατορική εικόνα επαναλαμβάνει την πλατωνική θέση της συσχετίσεως Ηλίου και Αγαθού. Τα δύο σημεία αφορούν τόσο στην «θεολογία» όσο και στην πολιτική επιστήμη. Όταν η ελληνορωμαϊκή πολιτειακή παράδοση αναφέρεται στον Βασιλέα-Ήλιο, πέρα από την εγκωμιαστική διάσταση, προσδοκά να τον ατενίζει ως το Αγαθό της Πολιτείας[11]. Αυτός ο προσανατολισμός είχε « αριστοκρατικά » χαρακτηριστικά και εξέφραζε διαχρονικά την ελίτ των παλατιανών αξιωματούχων ειδικά κατά την ύστερη αρχαιότητα όπου το όραμα ήταν συνώνυμο των πολιτικών ζωτικών δυνάμεων.
Ένας από τους σπάνιους νομισματικούς τύπους ήταν τα κομνήνεια Ηλιοσεληνάτα. Ο τύπος αυτός απεικονίζει την εικόνα του ιστάμενου Χριστού πλαισιωμένη αριστερά και δεξιά από δύο αστρικά σύμβολα. Τα σύμβολα αυτά φαίνεται να ομοιάζουν. Σε μία, ωστόσο, προσεχτικότερη εξέταση των καλύτερα σωζόμενων δειγμάτων του είδους, διαπιστώνεται, πως παρά την εμφανή τους ομοιότητα, παρουσιάζουν αναλόγως διαφορές κατά την απόδοσή τους. Τα δύο αυτά σύμβολα αποδίδουν δύο διαφορετικούς αστρικούς τύπους, μη συνιστώντας απλή αναπαραγωγή της εικόνας του Christus Stelatus. Τα αστρικά αυτά σύμβολα είναι οκτάκτινα και παραπέμπουν στο σημείο του Σταυρού, τον οκτάκτινο νομισματικό τύπο του οποίου συχνά συναντάμε στην νομισματική της εποχής του Μανουήλ Α’. Ωστόσο, το οκτάκτινο σταυρικό σημείο σαφώς παραπέμπει στο οκτάκτινο άστρο, που ήδη από τον 3ο π.Χ. αιώνα, αποτελούσε στον Ποντιακό ελληνιστικό χώρο σύμβολο της ηλιακής θεότητας. Θεωρούμε, πως ο μιθριδατικός οκτάκτινος ήλιος-Σταυρός, καθόλου τυχαία, συνδέεται με την ποντιακή καταγωγή της Κομνήνειας δυναστείας, παραπέμποντας στους βαθύτατους μύθους και στις πολιτειακές παραδόσεις ενός κοινού καταγωγικού χώρου. Αναλόγως, το ηλιακό σύμβολο, που όπως ήδη σημειώσαμε, δυναμικά επικαιροποιείται στο εικονολογικό πολιτικό πρόγραμμα του Μανουήλ Α’, συνδέεται με τις επιτυχείς στρατιωτικές επιχειρήσεις του Βυζαντινού στρατού στο ανατολικό μέτωπο.
Σε μία άλλη παρόμοια απόδοση, το αστρικό σύμβολο ομοιάζει με φυλλοφόρο Σταυρό, ο οποίος όμως μάλλον παραπέμπει περισσότερο στο άνθος του κρίνου. Δύσκολα μπορούμε να αποφύγουμε την αντιστοίχιση: Τόσο οι Βυζαντινοί μικρογράφοι της εποχής, όσο και οι αγιογράφοι, απέδιδαν με συνέπεια τον παππού του Μανουήλ Α’, Αλέξιο Α’, ενδεδυμένο αυτοκρατορικό σάκο, που έφερε τέτοιου είδους κεντητά άνθη. Τρόπον τινά, το συγκεκριμένο σύμβολο παρέπεμπε στην ίδια την αυτοκρατορική εξουσία, αλλά και συγκεκριμένα στην Κομνήνεια δυναστεία.
Η εκτίμησή μας είναι, δεδομένης της εκφραστικής ποικιλίας, πως τα δύο αστρικά σύμβολα αποδίδουν τις εικόνες του ήλιου και της σελήνης, συνεπώς i. τα Οικουμενικά χαρακτηριστικά της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας και ii. Την θεία προέλευση της ορατής και αοράτου κτίσεως, της οποίας φύλαξ έχει οριστεί εκ Θεού ο Αυτοκράτορας. Η εκτίμησή μας ενισχύεται από τον ύπαρξη του ιδιαιτέρως παράξενου τύπου, των κομνήνειων ηλιοσεληνάτων της εποχής του Μανουήλ Α’. Τα νομίσματα αυτά δεν έφεραν εγγεγραμμένο κανένα σύμβολο, αλλά την επιγραφή +ΗΛΙΟCΕΛΗΝΑΤΟΝ ή σε άλλη περίπτωση +ΗΛΙΩ/CΕΛΗΝ[Η]/ΑΓΙΟΝ/ΤΟΔΕ. Οι επιγραφές αυτού του είδους, όπως η άλλη όψη των νομισμάτων μαρτυρά, παραπέμπουν καταρχήν σε ένα νόμισμα μίας συγκεκριμένης αξίας, υλικού και βάρους. Από την άλλη όμως πλευρά σαφώς περιγράφουν τα σύμβολα του ήλιου και της σελήνης.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου