Angelo Tonelli
«Αν στην αρχαιότητα οι φιλόσοφοι αποκαλούνταν τρομακτικοί, σήμερα μοιάζουν με αρνιά» (Giorgio Colli).
Στο κείμενο που θα ακολουθήσει μεταφράζουμε κάποια αποσπάσματα από τη σκέψη του Angelo Tonelli, σύγχρονου ποιητή, μελετητή και μεταφραστή κειμένων της κλασσικής αρχαιότητας. Ο Tonelli δεν είναι ένας τυπικός επιμελητής των κειμένων που μεταφράζει, αλλά και ένας ιδιότυπος στοχαστής που εμπλέκεται στενά με το αντικείμενό του, με μια προσωπική ματιά που ξεφεύγει από την πεπατημένη και που διαφοροποιείται, χωρίς μεγάλη προσπάθεια, από την δημοσιοϋπαλληλική νοοτροπία του ακαδημαϊκού κατεστημένου. Ο Angelo Tonelli είναι ένας από τους λίγους, εκλεκτούς μαθητές του σπουδαίου Ιταλού φιλόσοφου, φιλόλογου και ελληνιστή Giorgio Colli[1], η επιρροή του οποίου υπήρξε καθοριστική στην διαμόρφωση της ιδιαίτερης στάσης του απέναντι στον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό. Όπως κι ο μαθητής του, έτσι κι ο Colli βιοπορίστηκε και απέκτησε φήμη κυρίως ως επιμελητής και υπεύθυνος εκδόσεων και όχι ως δημιουργός μιας αυτόνομης και πρωτότυπης σκέψης. Αν αυτή η σκέψη έμεινε στη σκιά της επαγγελματικής του δραστηριότητας, αυτό οφείλεται σε μια άλλη ομοιότητα με τον Tonelli: ο Colli κινήθηκε και αυτός εκτός του ακαδημαϊκού κατεστημένου της εποχής του και ενάντια στις πνευματικές μόδες της μεταπολεμικής Ιταλίας που επέβαλαν μια άνευ όρων, μονόδρομη πολιτική στράτευση. Αντιθέτως, όπως αναφέρει η βιογράφος του, Federica Montevecchi, ο Colli αφιερώθηκε στην αδιάκοπη, εσωτερική άσκηση μιας προσωπικής παιδείας, την οποία, όπως οι αρχαίοι σοφοί, μοιράζονταν με ένα στενό κύκλο μαθητών που δεν ικανοποιούνταν από την επίσημη, κρατική εκπαίδευση. «Η λειτουργία της εκπαίδευσης πρέπει να αφαιρεθεί από το πανεπιστήμιο», συνήθιζε να λέει ο Colli. «Το σχολείο δεν μεταρρυθμίζεται, αλλά πρέπει να καταπολεμηθεί». Για τον Ιταλό ελληνιστή η κρατική, ομοιόμορφα διαμορφωμένη, εκπαίδευση, δεν μπορούσε να συμβιβαστεί ούτε με την αναζήτηση της γνώσης ούτε με το επίδικό της, την κατάκτηση της σοφίας. «Σοφός είναι αυτός που ρίχνει φως στα σκοτάδια, αυτός που λύνει τους δεσμούς, αυτός που φωτίζει το άγνωστο. Για τον σοφό το αίνιγμα είναι μια θανάσιμη πρόκληση». Η τελευταία αυτή φράση συμπυκνώνει με τρόπο επιγραμματικό την πνευματική πορεία του Colli: εκκινώντας από τον Νίτσε, τη μεγαλύτερη φιλοσοφική του επιρροή, ο Colli στρέφει το ενδιαφέρον του στην προσωκρατική περίοδο της ελληνικής φιλοσοφίας, εκεί που θεωρεί ότι πρέπει να αναζητηθούν οι πηγές της ελληνικής σοφίας. Ο Colli μάλιστα θεωρούσε ότι ο όρος σοφία (sapienza) ήταν προτιμότερος της λέξης φιλοσοφία, η οποία συμβόλιζε για τον Ιταλό την αρχή της παρακμής του αρχαιοελληνικού πολιτισμού. «Ακόμα και ο ίδιος ο Πλάτωνας αποκαλούσε τους προσωκρατικούς, σοφούς», γράφει ο Colli στην εισαγωγή του έργου του “La Sapienza Greca”. «Ό,τι ακολούθησε μετά στον τομέα της σκέψης εξαρτάται από εκείνους τους σοφούς. Θα ήταν όμως λάθος να προσπαθήσουμε να πλησιάσουμε αυτή τη σοφία διά μέσω της μεταγενέστερης φιλοσοφίας. Πολλές από τις κατοπινές ερμηνείες, που ισχύουν ακόμα και σήμερα, αλλά που είναι εντελώς παραπλανητικές, βασίζονται στην αριστοτελική παραχάραξη αυτής της σκέψης, την οποία επεξεργάστηκε κατόπιν η εγελιανή ιστοριογραφία». Σε αντίθεση με τη μεγάλη πλειοψηφία των νιτσεϊκών επιγόνων, ο Colli δεν επιδόθηκε σε μια γενεαλογικού τύπου ερμηνεία της φιλοσοφίας (οι οποίες γενεαλογίες θα κατέληγαν όλες στο άδειασμα της φιλοσοφίας από το νόημά της), αλλά προσπάθησε να βρεθεί «στις πλάτες της φιλοσοφίας», προκειμένου να ανακαλύψει τι θα μπορούσε να βρίσκεται πριν τη σοφία, τι θα μπορούσε να αποτελεί το σκοτεινό φόντο της. Στο τέλος αυτής της πορείας ο Colli θα σταθεί μπροστά στο αίνιγμα, το οποίο μαζί με τον αγώνα, θα τοποθετήσει στο κέντρο της ελληνικότητας. Είναι το αίνιγμα που επιβάλλει στον άνθρωπο την πρόκληση της σύγκρουσης, τον αγώνα να εκφράσει το θεϊκό σημείο όρασης του κόσμου, το παν, το οποίο όμως είναι από τη φύση του άρρητο και απλησίαστο. Η αριστοτελική λογική, όπως και ο μετέπειτα δυτικός ορθολογισμός, στέρησαν από τη φιλοσοφία τον αινιγματικό της χαρακτήρα για να την μετατρέψουν σε σύστημα ικανό να χειραγωγήσει τα πάντα. Έτσι όμως θυσίασαν για χάρη της αποτελεσματικότητας τον δρόμο που οδηγούσε στην πραγματική γνώση. Είναι στον ίδιο αυτό δρόμο που βαδίζει και η σκέψη του Angelo Tonelli, σκέψη απαραίτητη σε όποιον επιθυμεί να διατηρήσει μια ζωντανή σχέση με την αρχαία κληρονομιά, αλλά και μια σκέψη επίκαιρη και ουσιαστικά πολιτική: «Δίχως ένα πολιτισμό βασισμένο στη σοφία, την ισορροπία και τη φώτιση, η δημοκρατία καταρρέει διότι δεν υπάρχει πλέον ο δήμος (δηλαδή λαός με συνειδητή ταυτότητα), αλλά μόνο ένα είδος πλήθους, συνονθύλευμα μιμ<ητικών ατόμων, τα οποία τα μέσα μαζικής ενημέρωσης, συνειδητά ή υποσυνείδητα, υποταγμένα στον θεό του χρήματος, προσπαθούν να χειραγωγήσουν».
—— ○ ——
Το να μιλάς για «ελληνικό σαμανισμό*» είναι ήδη από μόνο του κάτι το επαναστατικό: πέρα από έργο του E. R. Dodds, Οι Έλληνες και το παράλογο, το οποίο ποτέ δεν εκτιμήθηκε επαρκώς- που ήδη είχε ανοίξει τον δρόμο προς αυτή την κατεύθυνση και τις μελέτες των Colli, Eliade, Couliano, Burckert και Kingsley, η κοινή γνώμη, ακαδημαϊκή και μη, αγνοεί αυτό το εντυπωσιακό φαινόμενο που προέρχεται από τον πνευματικό μας πολιτισμό.
Οι Έλληνες Σοφοί δεν ήταν γραφιάδες, όπως ίσως θα ήθελε να τους απεικονίσει κατ’ εικόνα και ομοίωσή της η σύγχρονη νερόβραστη ερμηνευτική, αντιθέτως ήταν άτομα που ξεκινούσαν μια πορεία συνεχούς αναζήτησης του εαυτού τους και από αυτή την πνευματική αναζήτηση μεταμορφωνόντουσαν μέχρι το μεδούλι. Ο Εμπεδοκλής ήταν δεδηλωμένα σαμάνος, και το κήρυττε:
«Πόσα φάρμακα χρησιμοποιούνται κατά των ασθενειών και κατά της γήρανσης
θα το μάθετε, γιατί για εσάς μόνο επιθυμώ να περατώσω τούτες τις διδασκαλίες.
Και θα κατευνάσετε την οργή των ανέμων που ακούραστοι ανεβαίνουν στη γη,
καταστρέφοντας τα χωράφια με τις ριπές τους, και, αν το επιθυμείτε,
με τη σειρά σας θα καλέσετε τα οφέλη του ανέμου, και απ’τη σκοτεινή βροχή
θα δημιουργήσετε τις κατάλληλες ξηρασίες για τον άνθρωπο και από τη θερινή θερμότητα
θα δημιουργήσετε χειμάρρους που θα θρέψουν τα δέντρα και θα αναβλύζουν στον αιθέρα
και θα ανασύρετε από τον Άδη το σθένος ενός εξαφανισμένου ανθρώπου». (fr. 110 DK)
Το ταξίδι που ξεκινά με το προοίμιο του Παρμενίδη στο Πέρι Φύσεως είναι επίσης εντυπωσιακά σαμανικό:
«Ἵπποι ταί με φέρουσιν, ὅσον τ΄ἐπὶ θυμὸς ἱκάνοι,
πέμπον, ἐπεί μ΄ἐς ὁδὸν βῆσαν πολύφημον ἄγουσαι
δαίμονες, ἣ κατὰ πάντ΄ἄστη φέρει εἰδότα φῶτα·
τῇ φερόμην· τῇ γάρ με πολύφραστοι φέρον ἵπποι
ἅρμα τιταίνουσαι, κοῦραι δ΄ὁδὸν ἡγεμόνευον.
Ἄξων δ΄ἐν χνοίῃσιν ἵει σύριγγος ἀυτήν
αἰθόμενος – δοιοῖς γὰρ ἐπείγετο δινωτοῖσιν
κύκλοις ἀμφοτέρωθεν -, ὅτε σπερχοίατο πέμπειν
Ἡλιάδες κοῦραι, προλιποῦσαι δώματα Νυκτός,
εἰς φάος, ὠσάμεναι κράτων ἄπο χερσὶ καλύπτρας».
Εκτός από τις Μαινάδες, τις σαμάνους που ακολουθούν τον θεό της έκστασης, τον Διόνυσο, και τις εκστατικές εμπειρίες των ελευσίνιων μυστηρίων, οι οποίες παρεμπιπτόντως διευθύνονται θεσμικά από οικογένειες ιερέων των Ευμολπίδων και Κηρύκων και παρουσιάζουν εντυπωσιακά κοινά χαρακτηριστικά με τις εμπειρίες των σαμάνων, υπάρχουν χαρακτήρες που μπορούν να οριστούν ως «σαμάνοι» με τη στενή έννοια του όρου: ο μυθικός υπερβόρειος Άβαρις, που δεν έτρωγε ποτέ, προέβλεπε το μέλλον και θεράπευε από τις ασθένειες. Η Αριστέα ήταν ικανή να βυθιστεί σε μακρύ ύπνο, κατά τη διάρκεια του οποίου εγκατέλειπε το φυσικό της σώμα και μπορούσε να υλοποιηθεί κάπου αλλού, ή ακόμη ο Επιμενίδης, ο οποίος στην Κρήτη, στο σπήλαιο του Όρους Ίδη (Ιδαίο Άντρο ή Αρσένιο), στο οποίο γεννήθηκε ο ίδιος ο Δίας, επώασε σε έκσταση μια «ενθουσιώδη» σοφία (δηλαδή «διαμέσου του θεού») αλλά και οι Ερμότιμος, Ζάλμοξις, Πυθαγόρας, Ανάχαρσις μπορούν να συμπεριληφθούν, για ορισμένα χαρακτηριστικά τους, σε αυτήν την ομάδα. Σαμανικά στοιχεία βρίσκουμε και στην κάθαρση των Κορυβάντων, στα Μυστήρια της Σαμοθράκης, στους σιβυλλικούς χρησμούς. Υπάρχει ένας ελληνικός σαμανισμός και είναι χρήσιμο να το σημειώσουμε, διότι όλα αυτά έχουν βαθιές επιπτώσεις στην πολιτιστική και πνευματική μας διαμόρφωση.
۞
