Claudio Mutti
| Eurasia | Rivista di studi geopolitici
Το άλλο πρόσωπο της αρχαίας Περσίας
«Ο Μαραθώνας», η «Σαλαμίνα», «η σύγκρουση της Ευρώπης με την Ασία», «ο αγώνας της δημοκρατίας ενάντια στον ανατολικό δεσποτισμό» και τα παρόμοια είναι σχεδόν οι μόνες έννοιες που σχετίζονται με την αρχαία Περσία που έρχονται αμέσα στο μυαλό εκείνου που ο Costanzo Preve ονόμασε η «ημι-καλλιεργημένη μεσαία τάξη», η κουλτούρα της οποίας πρέπει να εμπλουτίστηκε περαιτέρω αφότου η βιομηχανία του Χόλιγουντ έβγαλε ένα κινηματογραφικό προϊόν που ισχυρίζεται ότι δήθεν αναδημιουργεί, προς χρήση και κατανάλωση της δυτικής φαντασίας, την επική μάχη που πραγματοποιήθηκε στις Θερμοπύλες το 480 π.Χ.
Η χολιγουντιανή παραγωγή δεν ήταν παρά μια καθαρά εμπορική βλασφημία : σε ομιλία του στις 11 Φεβρουαρίου 2007 για να γιορτάσει την επέτειο της Ισλαμικής Επανάστασης, ο Ιρανός πρόεδρος Μαχμούντ Αχμαντινετζάντ υποστήριξε ότι η ταινία των ΗΠΑ, που απεικονίζει τους Πέρσες ως άγριους, αποτελούσε πράξη ψυχολογικού πολέμου εναντίον του Ιράν.
Δεν θα έπρεπε να χρειάζεται να ειπωθεί ότι η διαφορά επιπέδου μεταξύ της χοντροκομμένης αμερικανικής ταινίας και των εικόνων των Περσικών πολέμων που μας έδωσε η πατριωτική ποίηση της λογοτεχνικής μας παράδοσης είναι αστρονομική και αβυσσαλέα. Απλώς σκεφτείτε, για παράδειγμα, τη φωσκολική αναπαράσταση της φωνής που "θρέφει ενάντια στους Πέρσες στο Μαραθώνα, / όπου οι ιεροί τάφοι της Αθήνας στους πολεμιστές της, / η ελληνική αρετή και η οργή" και η επακόλουθη νυχτερινή σκηνή του όπου "προνύμφες πολεμιστών" "που δεν σταματούν να πολεμούν στο πεδίο του Μαραθώνα"· ή στην εξύμνηση του Λεοπάρντι για τη μάχη των Θερμοπυλών, "όπου η Περσία από τη μοίρα ήταν πολύ λιγότερο δυνατή / ήταν για λίγες ψυχές ειλικρινείς και γενναιόδωρες!"
Ωστόσο, δεν υπήρξε έλλειψη διανοουμένων που παρατήρησαν αυτά τα μακρινά γεγονότα από μια ελαφρώς διαφορετική οπτική. Ο Κωνσταντίν Λεόντιεφ, για παράδειγμα, θυμάται να διαβάσει σε μια σελίδα του Herzen το επεισόδιο «μερικών Περσών ευγενών που, κατά τη διάρκεια μιας καταιγίδας, έπεσαν οικειοθελώς στη θάλασσα για να ελαφρύνουν το πλοίο και έτσι να σώσουν τον Ξέρξη, πλησιάζοντας τον βασιλιά και υποκλινόμενοι ο ένας μετά το άλλο πριν πηδήξουν πέρα από το πλαϊνό περβάζι». Ο Herzen, σχολιάζει ο Λεόντιεφ, «έχει απόλυτο δίκιο να ορίσει αυτήν την πράξη σαν τις Περσικές Θερμοπύλες. Αυτή είναι μια πιο τρομερή και γιγαντιαία χειρονομία από αυτή των Θερμοπυλών, μια χειρονομία στην οποία αποκαλύπτεται η δύναμη μιας ιδέας και μιας πεποίθησης ακόμη μεγαλύτερης από εκείνη των συντρόφων του Λεωνίδα. Είναι ευκολότερο, στην πραγματικότητα, να προσφέρεις το κεφάλι σου σε μια μάχη παρά να αποφασίσεις ψυχρά και συνειδητά, χωρίς κανένα καταναγκασμό, να αυτοκτονήσεις στο όνομα μιας θρησκευτικής και πολιτικής ιδέας ".
Στις περισσότερες περιπτώσεις, ωστόσο, έχουμε να κάνουμε με μια εκπροσώπηση των Περσών που τους καθιστά αποκλειστικά στρατιωτικούς και πολιτικούς αντιπάλους των Ελλήνων. Πρόκειται, όπως έγραψε ένας έγκυρος Ιρανός, για «μια υποκειμενική οπτική ήδη στην επιλογή των ελληνικών μαρτυριών για τον Περσικό κόσμο, που παρουσιάζουν μια σημαντικά μεγάλη ποικιλία, από την άποψη που σχεδόν αποκηρύσσει τη διερεύνηση των σύγχρονων αυτόχθονων πηγών, υποτιμώντας την πολλαπλότητα των μοντέλων επαφής μεταξύ Ελλήνων και Περσών, και μειώνοντας αυτόν τον κόσμο, που μας είναι ξένος, στην πολιτική-στρατιωτική του διάσταση (…) ».
Ωστόσο, παρόλα αυτά, δεν μπορεί να ειπωθεί ότι στους Έλληνες η εικόνα της περσικής πραγματικότητας κυριαρχούνταν εξ ολοκλήρου από τον πολιτικό και πολιτιστικό ανταγωνισμό. Ακόμη και οι Περσικοί πόλεμοι "θεωρήθηκαν από διαφορετικές οπτικές γωνίες" [7].
Το 472 π.Χ., οκτώ χρόνια μετά τη ναυμαχία της Σαλαμίνας, ο παλαίμαχος του Μαραθώνα (και ίσως επίσης της Σαλαμίνας, τις Πλαταιές και το Αρτεμίσιο), ο Αισχύλος της Ελευσίνας, θριάμβευσε με μια τραγωδία, τους Πέρσες, οι οποίοι έφεραν την ήττα του Ξέρξη επί σκηνής "λαμβάνοντας μια θέση συμπάθειας" [8]. Στα Σούσα, μπροστά από το παλάτι των βασιλέων της Περσίας, η Βασίλισσα Ατόσα περιγράφει ένα ενοχλητικό όνειρο στους πρεσβύτερους της Αυλής, χωρίς να γνωρίζει το αποτέλεσμα της εκστρατείας του Ξέρξη στην Ελλάδα. Η βασίλισσα ονειρεύτηκε ότι ο γιος της, ο Ξέρξης, έζευε σε ένα άρμα δύο γυναίκες σε διαμάχη μεταξύ τους, μια από τις οποίες ήταν τυλιγμένη με περσικά ρούχα, ενώ η άλλη φορούσε το δωρικό φόρεμα [9]. Στη γυναίκα ντυμένη με δωρικά πέπλα, η οποία αμφισβητεί την άλλη και αρνείται την επιβολή του ζυγού κάνοντας τον Μεγάλο Βασιλιά να πέσει στο έδαφος, είναι δυνατόν να αναγνωρίσουμε την Αθήνα [10], αν και θα μπορούσε να υποδείχνει προφητικά "τους Πελοποννήσιους Δωριείς, που ένα χρόνο μετά τη Σαλαμίνα θα νικήσουν τον χερσαίο στρατό των Περσών »[11]. Σε κάθε περίπτωση, το νυχτερινό όραμα της βασίλισσας παραπέμπει στη μάταιη προσπάθεια του Ξέρξη να καθησυχάσει μια σύγκρουση που προέκυψε μεταξύ δύο «αδελφών του αίματος, της ίδιας γενεαλογίας» (kasignéta ghénous tautoû(στμ:κασιγνητα γένους ταύτοΰ' πατραν δ' εναιον) ), και οι δύο εγκαταστάθηκαν στη «γη των πατέρων» (Πάτρα): το ένα στην Ελλάδα και το άλλο σε "βάρβαρη γη" (gaîa bárbaros)
Αυτός ο τελευταίος ορισμός δεν συνεπάγεται αρνητική κρίση, αλλά απλώς υποδηλώνει μια χώρα στην οποία δεν ομιλούνται τα Ελληνικά: "σαν να ήταν αρχαϊκός ποιητής - όπως ο Όμηρος - ο Αισχύλος δείχνει εδώ ότι δεν γνωρίζει τον" βάρβαρο "της εθνικιστικής προπαγάνδας, της ρητορικής και της ιστοριογραφίας "[12]. Από την άλλη πλευρά, το "να πιστέψουμε ότι οι φυσιολογικές καθημερινές σχέσεις μεταξύ Ελλήνων και Περσών χαρακτηρίζονται και εξαρτώνται από τα κλισέ σχετικά με τους βάρβαρους που βρίσκουμε στην ελληνική παράδοση θα έδιναν μια εντελώς λανθασμένη εικόνα των σχέσεων αυτών" [13]. και ακόμη και το έτος κατά το οποίο η Αισχίλεια τραγωδία των Περσών θριάμβευσε στην Αθήνα, «τα σύνορα μεταξύ της αθηναϊκής ναυτικής συμμαχίας και των περσικών εδαφών στη δυτική Μικρά Ασία ήταν πολύ πιο διαπερατά από ό, τι πιστεύεται συχνά» [14].
Ωστόσο, με την "εκπληκτική αναφορά του Αισχύλου στην Περσία και την Ελλάδα σε πόλεμο μεταξύ τους ως (...)" αδελφές του αίματος, των ιδίων προγόνων "" [15], οι Πέρσες μας παρουσιάζονται σε μια σχέση εξαιρετικής συγγένειας με τον ελληνικό κόσμο. Στην πραγματικότητα, επιβεβαιώνεται η έννοια της συγγένειας μεταξύ Ελλήνων και Περσών, η οποία, στην παράδοση της αισχύλειας τραγωδίας προτάθηκε μέσω της έμμεσης ανάκλησης της μορφής του Περσέα, κοινού προγόνου των δύο λαών: κάθε περιοχή, / με δύο τρόπους, εμπιστεύονταν σταθερούς και σκληρούς ηγέτες / γης και θάλασσας, ο ήρωας ίσος με τους θεούς απόγονοι των χρυσών προγόνων»[16](στμ μετάφραση από το ιταλικό κείμενο). Ο εν λόγω κυρίαρχος είναι ο Ξέρξης, τη γενεαλογία του οποίου την ονομάζει ο Αισχύλος "χρυσή", όπως η οικογένεια των Αχαιμενίδων έδειξε τον πρόγονο της στον Πέρση, γιο του Περσέα και της Ανδρομέδας. και ο Περσέας γεννήθηκε από την Δανάη, την οποία ο Δίας γονιμοποίησε μετατρεπόμενος σε χρυσή βροχή.
Η γενεαλογία των Περσών από τον Πέρση μαρτυρείται επίσης στον Ηρόδοτο: «Αλλά αφού ο Περσέας, γιος της Δανάης και του Δία, ήρθε στον Κηφέα γιο του Βήλου και παντρεύτηκε την κόρη του Ανδρομέδα, γεννήθηκε ένας γιος, τον οποίο ονόμασε Πέρση. και τον άφησε εκεί, γιατί ο Κηφέας στερούνταν αρσενικών απογόνων. Από αυτόν λοιπόν [οι Πέρσες] πήραν το όνομά τους »[17]. Τα ονόματα του Περσέα και του Πέρση θυμίζει με τη σειρά της μία από τις Νύμφες που η Θέτιδα γέννησε στον Ωκεανό: Περσίδα. Η Ησίοδος την αναφέρει μαζί με τις αδελφές της, μεταξύ των οποίων βρίσκουμε την Ευρώπη και την Ασία [18]. Ο δεσμός που ενώνει τους Έλληνες και τους Πέρσες έρχεται έτσι να ενταχθεί στη στενή συγγένεια που ενώνει την Ευρώπη με την Ασία
Στο δεύτερο μισό του 4ου αιώνα π.Χ., ο Ξενοφών επανασυνδέει την προέλευση των Αχαιμενιδών με τον Περσέα. «Λέγεται - διαβάζουμε στην Κύρου Παιδεία - ότι ο Κύρος γεννήθηκε από τον Καμβύση, βασιλιά των Περσών. αυτός το Καμβύσης ήταν της γενεαλογίας των Περσίδων και οι Περσίδες κρατάνε αυτό το όνομα από τον Περσέα »[19].
Τέλος, βρίσκουμε στην Αινειάδα ένα αινιγματικό γεγονός που συνδέει την Περσία με την Ελλάδα και την Ιταλία: Ο Αινείας έφερε μαζί του στο Λάτιο έναν Έλληνα στρατιώτη, τον Αχαιμενίδη, που τον συνάντησε σε μια παραλία στη Σικελία: “Sum patria ex Ithaca, comes infelicis Ulixis, / nomine Achaemenides”[20]. [στμ. Πατρίδα του η Ιθάκη, όπως του δυστυχή Οδυσσέα, / Αχαιμενίδης στο όνομα] Ο Αχαιμενίδης, δηλ. Απόγονος του Αχαιμένου / Haχāmaniš: για τους Ρωμαίους αναγνώστες του ποιήματος του Βιργιλίου, κάτι θα έπρεπε να σήμαινε ότι ο πάτερ Αινείας έφερε μαζί του στην Ιταλία έναν σύντροφο του Οδυσσέα, του οποίου το όνομα αντηχούσε τη δυναστεία που ίδρυσε ο Μέγας Κύρος.
Η ηροδώτεια αντιπαράθεση μεταξύ Ελλάδας και Περσίας
Είναι ευρέως διαδεδομένη η γνώμη των φιλολόγων ότι αρχικά κατά την παράδοση των Ιστοριών του Ηρόδοτου υπήρχε ένα έργο παρόμοιο με "τα Περσικά" γεωγραφικού και εθνολογικού χαρακτήρα που είχε συντεθεί στην εποχή του, αλλά "ίσως με μια στενότερη σύγκριση μεταξύ της περσικής και της ελληνικής παράδοσης" [21].
Στην πραγματικότητα, ο πατέρας της Ιστορίας δείχνει έντονο ενδιαφέρον για τις ιδέες και τα έθιμα των Περσών, καθώς και εκείνων των άλλων λαών με τους οποίους ήρθε σε επαφή η Περσική Αυτοκρατορία. "Γνωρίζω - γράφει - ότι οι Πέρσες έχουν τέτοια έθιμα: δεν συνηθίζουν να χτίσουν αγάλματα και ναούς και βωμούς, αλλά κατηγορούν αυτούς που τα χτίζουν για ανοησία, μου φαίνεται επειδή δεν πιστεύουν, όπως οι Έλληνες, ότι οι θεοί έχουν ανθρώπινη μορφή. Αντ 'αυτού, συνήθως κάνουν θυσίες στον Δία ανεβαίνοντας στα ψηλότερα βουνά. Ονομάζουν Δία όλο τον ουρανό. Θυσιάζουν στον ήλιο και το φεγγάρι και τη γη, τη φωτιά και το νερό και τους ανέμους. Μόνο σε αυτούς τους θεούς θυσιάζουν από την αρχή, αλλά έχουν μάθει να προσφέρουν και θυσίες στην Ουρανία, αφού το έχουν μάθει από τους Ασσύριους και τους Άραβες. Οι Ασσύριοι αποκαλούν την Αφροδίτη Μίλιτα, οι Άραβες Αλάιτ, οι Πέρσες Μήτρα »[22]. Όπως μπορεί να παρατηρηθεί, ο Ηρόδοτος δεν αναφέρει τη δυαδικότητα που εκπροσωπούνται από τους Ahura Mazda και Ahriman, αλλά αποδίδει στους Πέρσες τη λατρεία μιας υπέρτατης ουράνιας θεότητας που ταυτίζεται με τον Δία.
Το ηρωδοτικό έργο επισημαίνει επίσης τις ομοιότητες μεταξύ των ταφικών τελετών που σχετίζονται με τους Πέρσες και τους Σπαρτιάτες βασιλείς: «Όταν οι βασιλιάδες πεθαίνουν, οι Σπαρτιάτες έχουν τα ίδια έθιμα με τους βαρβάρους της Ασίας: στην πραγματικότητα οι περισσότεροι από τους βαρβάρους έχουν τα ίδια έθιμα όταν οι βασιλιάδες πεθαίνουν. (...) Επίσης και σε αυτό το άλλο πράγμα συμφωνούν με τους Πέρσες: όταν ένας βασιλιάς πεθάνει, ένας άλλος βασιλιάς τον διαδέχεται, αυτός που αναλαμβάνει απελευθερώνει κάθε Σπαρτιάτη που είναι χρεωμένος στον βασιλιά ή το κράτος από τα χρέη. Και μεταξύ των Περσών, ο βασιλιάς που ενθρονίζεται δωρίζει σε όλες τις πόλεις την εισφορά που οφείλουν [23].
