Η ανάπτυξη της εθνικής ελληνικής ιδέας
Νίκος Σβορώνος
*Απόσπασμα από το βιβλίο του Νίκου Σβορώνου, Το Ελληνικό έθνος, γένεση και διαμόρφωση του νέου ελληνισμού που κυκλοφόρησε πρόσφατα από τις εκδόσεις “Πόλις” με πρόλογο Σπύρου Ασδραχά.
Η νέα τούτη πορεία του Ελληνισμού αρχίζει να διαγράφεται καθαρά από το τέλος του 11ου και τις αρχές του 12ου αιώνα, για να διαρκέσει, περνώντας από διάφορα στάδια, ως τις αρχές του 19ου αιώνα. Είναι η περίοδος που ένας παλαιός λαός, με την προοδευτική του διαμόρφωση σε ένα συντελεσμένο έθνος, ανανεώνεται και αποτελεί μια καινούργια ιστορική οντότητα, τον Νέο Ελληνισμό, δηλαδή το Ελληνικό έθνος.
Οι ιστορικοί παράγοντες, εσωτερικοί και εξωτερικοί, που θα προκαλέσουν το αδυνάτισμα και την πτώση της συγκεντρωτικής Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, έχουν βαθιές τις ρίζες, εκδηλώνονται όμως με ιδιαίτερη δύναμη από το τέλος του 11ου αιώνα και προκαλούν την πρώτη βαθιά κρίση, που η Αυτοκρατορία δεν θα καταφέρει να ξεπεράσει τελικά. Η αριστοκρατία των μεγάλων γαιοκτημόνων στο τέλος του 11ου αιώνα έχει κερδίσει την οριστική της μάχη, και με τις συγκεντρωτικές της τάσεις απειλεί την ενότητα του κράτους. Οι εξωτερικοί εχθροί στα Βαλκάνια, την Ανατολή και στη Δύση, επωφελούμενοι από την εσωτερική κρίση, επιτίθενται από παντού. Ένα μεγάλο μέρος της Μικράς Ασίας χάνεται, ύστερα από την ήττα του Ματζικέρτ (1071), για την Αυτοκρατορία και πέφτει στα χέρια των Σελτζούκων Τούρκων, που ιδρύουν το μεγάλο τουρκικό κράτος στη Μικρά Ασία. Η σύγκρουση με τον Δυτικό κόσμο, σύγκρουση οικονομική, ιδεολογική και πολιτική, οξύνεται και γίνεται οριστική.
Η εχθρότητα που είχε προκαλέσει ήδη από τον 9ο αιώνα η ίδρυση μιας Φραγκικής Αυτοκρατορίας, που διεκδικεί την Ρωμαϊκή οικουμενικότητα, εντείνεται τώρα με τις διαμάχες ανάμεσα στην Αγία Έδρα και το πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως επί Φωτίου, για να καταλήξει στο οριστικό σχίσμα επί Κιρουλαρίου (1078). Η οικονομική διείσδυση των Ιταλικών πόλεων στην Ανατολή παίρνει μεγάλες διαστάσεις. Τέλος, η στρατιωτική σύγκρουση των δυο κόσμων αρχίζει με την επίθεση των Νορμανδών στην Ιταλία, που χάνεται για το Βυζάντιο ύστερα από την κατάληψη του Μπάρι (1071), και εντείνεται με τις επιθέσεις των ίδιων των Νορμανδών εναντίον των Βαλκανικών κτήσεων της αυτοκρατορίας, προοίμια των Σταυροφοριών που θα ακολουθήσουν και που θα λήξουν με την διάλυση της Αυτοκρατορίας (1204). Στην ίδια αυτή περίοδο, ανάμεσα στα 1040 περίπου και 1200, οι διάφοροι μη ελληνικοί λαοί που ήταν υποταγμένοι στην Αυτοκρατορία (Αρμένιοι και Ίβηρες στην Ανατολή, Σέρβοι και Βούλγαροι στα Βαλκάνια), αρχίζουν να αποχωρίζονται ο ένας μετά τον άλλον, ιδρύουν ανεξάρτητους πολιτικούς σχηματισμούς με πυρήνες εθνικούς και τείνουν διαρκώς να συνενωθούν και να εξελιχθούν σε πραγματικά εθνικά κράτη.
Το βασικό χαρακτηριστικό της περιόδου αυτής _που αν θέλουμε να της δώσουμε μια συμβατική χρονολογική αφετηρία, θα μπορούσαμε να διαλέξουμε το έτος 1071 (έτος των δυο μεγάλων ηττών στην Ανατολή και στη Δύση), ή, ακόμα, το 1081, έτος της ανόδου στο θρόνο του Αλεξίου Κομνηνού, του ιδρυτή της πρώτης καθαρά ελληνικής δυναστείας, και που διαρκεί ως την άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους Σταυροφόρους (1204)_ είναι η βαθμιαία ανεξαρτητοποίηση όλων των μη εξελληνισμένων στοιχείων. Το μόνο συστατικό στοιχείο της μένει ο Ελληνισμός που, απομονωμένος και περικυκλωμένος από εχθρικούς πλέον λαούς-εθνότητες, παίρνει βαθύτερη συνείδηση του εαυτού του ως ιδιαίτερης πολιτικής και πολιτισμικής οντότητας. Η ελληνική ιδέα, που είχε αρχίσει ν’ αποκαθίσταται από πριν, παρουσιάζεται στους σημαντικότερους συγγραφείς σαν δική τους κληρονομιά για την οποία είναι υπερήφανοι. Το όνομα Έλλην αρχίζει και ξαναπαίρνει το διπλό πολιτιστικό και εθνολογικό του περιεχόμενο. Έλλην είναι όποιος μετέχει ελληνικής παιδείας και έχει ελληνική καταγωγή. Για άλλη μια φορά οι Βυζαντινοί λόγιοι χωρίζουν τον κόσμο σε Έλληνες και βαρβάρους.
Από το τελευταίο, λοιπόν, τέταρτο του 11ου αιώνα ως το 1204, ο Βυζαντινός αρχίζει να συνδέεται με το ιστορικό του παρελθόν και να ξαναβρίσκει σιγά-σιγά τις λαϊκές ρίζες του πολιτισμού του. Αρχαία Ελληνική κληρονομιά και χριστιανική πίστη αρχίζουν να συμβιβάζονται στη συνείδησή του και να γίνονται τα συστατικά της στοιχεία. Η ίδια η επίσημη εκκλησία, παρ’ όλη την αντίδρασή της στους νέους αυτούς προσανατολισμούς, με τις διαμάχες της με την Παποσύνη και τον οριστικό της χωρισμό από την δυτική εκκλησία, αρχίζει να χάνει τον οικουμενικό της χαρακτήρα και να μεταβάλλεται σε ανατολική ορθόδοξη εκκλησία, που έχει για κύριο στήριγμα τον Ελληνισμό. Η νέα αυτή ιδεολογία εκφράζει το πρώτο στήριγμα ενός εθνικού αισθήματος στον Ελληνισμό, που έχει μείνει πλέον το μόνο στήριγμα του Βυζαντίου.
Οι ιδεολογικές αυτές κατευθύνσεις θα ξεκαθαρίσουν περισσότερο στους αιώνες που ακολουθούν, με την ανάπτυξη ενός ισχυρού πατριωτικού αισθήματος μέσα στους πολύπλευρους αγώνες του Ελληνισμού. Το παλαιό αυτοκρατορικό-πατριωτικό αίσθημα που γνώρισε το Βυζάντιο σε παλαιότερους αιώνες κατά τους αγώνες του εναντίον των Αβάρων, των Σλάβων ή των Αράβων, παίρνει πράγματι τώρα για πρώτη φορά εθνικό-ελληνικό περιεχόμενο με την αντίθεση ολόκληρου του Ελληνισμού εναντίον της φραγκικής κατάκτησης, αντίσταση που ο εθνικός της χαρακτήρας τονίζεται περισσότερο από το γεγονός ότι ο Ελληνισμός δεν παλεύει μόνο εναντίον ξένων προς την Αυτοκρατορία στοιχείων (των Φράγκων ή των Τούρκων κατακτητών), αλλά και εναντίον λαών όπως οι Σέρβοι και οι Βούλγαροι που είχαν θεωρηθεί επί αιώνες αναπόσπαστα τμήματα της Αυτοκρατορίας.
πηγή: http://www.ardin.gr/
Αρκαδικό Ιδεώδες
Μια αρχαιοελληνική παράδοση στον αντίποδα της… “κλιματικής αλλαγής”
“Οι ποιμένες της Αρκαδίας”, του Νικολά Πουσέν (1594-1665)
του Λεωνίδα Χ. Αποσκίτη*
«Δεν έχω ανάγκη από χρήματα…
Έχω ανάγκη από αισθήματα…
από όνειρα που στολίζουν τα δέντρα…
Έχω ανάγκη από ποίηση…»
(Στίχοι της Άλντα Μερίνι)
Πολύ συζήτηση έγινε το καλοκαίρι με αφορμή το θέμα έκθεσης, ένα ποίημα της Ιταλίδας ποιήτριας Άλντα Μερίνι, που δόθηκε στις πανελλαδικές εξετάσεις των ΕΠΑΛ για την νεοελληνική γλώσσα, στις 6 Ιουνίου. Η Άλντα Μερίνι (1931-2009), αγαπημένη του Παζολίνι, σφράγισε την μεταπολεμική ιταλική λογοτεχνία με την διθυραμβική ποίησή της που χαρακτηρίζεται από την διαπλοκή ερωτικών και μυστικιστικών θεμάτων.
Η επίθεση που δέχτηκε το θέμα-ποίημα της Άλντα Μερίνι από δημοσιογράφους και διανοούμενους, δεξιούς και αριστερούς εκφραστές του πνεύματος του τρέχοντος οικονομισμού, είναι χαρακτηριστική του τραγικού αδιεξόδου, το οποίο βιώνει η γηρασμένη Ευρώπη που αργοπεθαίνει. Και η Ελλάδα μαζί της.
Σε μια εποχή που το χρήμα έχει γίνει αυτοσκοπός, η ποίηση της Μερίνι φαντάζει ανατρεπτική, θυμίζει «διακηρύξεις των Ερυθρών Ταξιαρχιών», κατά τους επικριτές της, και δυναμιτίζει το modus vivendi της υποταγής των πάντων στην σφαίρα της οικονομίας.
Επαναφέρει το πρότυπο του αναγεννησιακού ανθρώπου, της πολυδιάστατης προσωπικότητας με τα μεγάλα ψυχικά και πνευματικά χαρίσματα, του πολυμαθούς αμφισβητία με τις κατ’ εξοχήν αντιχρηματικές αξίες και την διαρκή δίψα της γνώσης.
Ξεγυμνώνει τις αιτίες τής ηθικής, πολιτικής και αισθητικής κατάρρευσης του σύγχρονου δυτικού πολιτισμού όπου το χρήμα αντί για μέσον έχει γίνει σκοπός, η πολιτική και ο πολιτισμός έχουν περάσει στα χέρια των πολυεθνικών, εταιρικών, συμφερόντων με συνέπεια την διάλυση της Κοινωνίας και την καταστροφή της Φύσης. Μιλώντας για το τελευταίο ζήτημα, αυτό της «κλιματικής αλλαγής», ο Πάπας Φραγκίσκος σε πρόσφατη συνάντησή του με τους CEO των πετρελαϊκών εταιρειών (14/6/2019) τόνισε ότι αυτή «μπορεί να καταστρέψει την ανθρωπότητα».
Πρόκειται για «το χαστούκι του ανθρώπου προς την Φύση» συνηθίζει να λέει ο Πάπας, ο οποίος επιμένει να μιλάει μόνο σε ένα γκλομπαλιστικό επίπεδο για «το κοινό μας σπίτι» και αποφεύγει να μπει στα βαθιά νερά για τις αιτίες της σημερινής τερατώδους συγχύσεως και παρακμής στην Ευρώπη. Σε αντίθεση, όμως, ο Πατριάρχης Βαρθολομαίος έχει επανειλημμένα τονίσει ότι «μια συγκεκριμένη εκδοχή της Χριστιανικής Θεολογίας» είναι υπεύθυνη για την στρεβλή ανάπτυξη του σύγχρονου κόσμου.
Κι αυτό είναι πολύ πιο κοντά στο πνεύμα της ιστορικής αλήθειας.
Ο θρίαμβος της ανθρώπινης τεχνολογίας παρήγαγε περισσότερη ψυχική ασθένεια από ό,τι μπορούσαμε να φαντασθούμε, κατανάλωσε αναντικατάστατους φυσικούς πόρους και έχει μολύνει ανεπανόρθωτα την βιόσφαιρα. Αυτή η αυτοκαταστροφική διαδικασία ήταν ο καρπός μιας δυτικής, Προστεσταντικής, κυρίως, αντίληψης που εξορίζει το θείον από την Φύση και παραχωρεί στον άνθρωπο το δικαίωμα να την εκμεταλλεύεται άπληστα.
Εάν δεχθούμε την θεωρία των ιστορικών κύκλων, τότε η εποχή μας μπορεί να συγκριθεί με τις παλιότερες περιόδους πολιτιστικού αδιεξόδου που η ύπαρξή τους διαφαίνεται πίσω από τους αρχαίους μύθους και θρύλους.
O Ίων Δραγούμης και η ζωή ως πνευματική μάχη
του Σταμάτη Μαμούτου
Γνώμη μου είναι ότι η περίπτωση του Δραγούμη διαθέτει μια μοναδικότητα, ιδιότροπη βέβαια και με ριψοκίνδυνες ισορροπίες όπως καθετί ρομαντικό, στην οποία όμως μπορεί να ανιχνευθεί η προσωπική του πρόταση στο πνευματικό γίγνεσθαι της νεότερης Ελλάδος. Μέσω των φιλοσοφικών του αναζητήσεων ο Ίων Δραγούμης εισήλθε κατά την διάρκεια της ζωής του σε έναν πνευματικό αγώνα ο οποίος εκδηλώθηκε σε δυο πεδία. Σε εκείνο της ιδεολογίας και σε αυτό της απόπειρας να ερμηνεύσει τον προσωπικό του ρόλο στα πράγματα και την ιστορία.
Στο πεδίο της ιδεολογίας ο Έλληνας στοχαστής προσπάθησε να ισορροπήσει ανάμεσα σε δυο αντίθετους πόλους, τον οικουμενιστικό ανθρωπισμό και τον ρομαντικό εθνικισμό. Από την μια ένοιωθε ότι ήταν ένας άνθρωπος που υιοθετούσε την εποπτική θέαση ενός οικουμενικού πνεύματος και από την άλλη αντιλαμβανόταν ότι ο στοχαστικός του προσανατολισμός ήταν προδιαγεγραμμένος από την εθνική του καταγωγή. Στα κείμενα του Δραγούμη αυτή η αντίθεση επανέρχεται συνεχώς και με ισχυρή ένταση. Η ισορροπία που επιχειρεί να επιτύχει τον κάνει να μοιάζει με πνευματικό σχοινοβάτη, που ενώ επιθυμεί να διαλεχθεί με την ιδέα της οικουμενικότητας αντιλαμβάνεται τον εαυτό του ως κύτταρο ενός συγκεκριμένου συλλογικού οργανισμού όπως είναι το έθνος. Όπως πολύ χαρακτηριστικά έγραφε σε ένα χωρίο που παραπέμπει στην πολιτική σκέψη του Έντμουντ Μπέρκ «μεσ’ στην πατρίδα ταξιδεύω δουλευτής, μεσ’ στην πατρίδα θυμούμαι περασμένα, τωρινά κι ερχόμενα και πρέπει να είμαι δεσμός των παλαιών με τα μελλούμενα[1]», καθώς επίσης και σε μια δήλωση της οργανιστικής πολιτικής του αντίληψης υποστήριξε «εγώ δεν είμαι άτομο, μα πρέπει το άτομό μου να το καταλάβω για να νοιώσω πως δεν είμαι άτομο. Εγώ δεν είμαι τίποτα μπροστά στο Γένος[2]». Από την άλλη, όμως, ποτέ δεν έπαψε να θεωρεί πως ο πνευματικός άνθρωπος είναι «πάντα ξένος, ερημοσπίτης, δίχως σταθμό και δίχως λιμάνι κανένα ποτέ[3]» και δεν κάνει τίποτε άλλο από το να «περπατεί στο δρόμο που η μοίρα του προόρισε. Βλέπει σα σε ζωγραφιά, και τη δική του ζωή και των άλλων ανθρώπων και τις ζωές ανθρώπων άλλων καιρών και την ιστορία όλη των ανθρώπων. Και μέσα σ’ αυτή την κοντή προοπτική, που ανοίγει τόσο μεγάλον ορίζοντα, σβήνουν και χάνονται οι ψιλοκοπιές της καθημερινής τους ζωής κι απομένουν μόνον εκείνα που χαράζονται άθελα στην ψυχή του, τα κύρια χαρακτηριστικά του ανθρώπου, που αιώνια θα μείνουν ανάλλαχτα[4]».
Όλα δείχνουν να ρέουν, λοιπόν, στο φιλοσοφικό σύμπαν του Ίωνα Δραγούμη. Όλα εκτός από κάτι που παρέμεινε μέχρι το τέλος σταθερό. Κι αυτό δεν ήταν τίποτε άλλο από την αντίθεση στον φιλελευθερισμό και στον υλισμό του Διαφωτισμού, που προσωποποιήθηκε στην σφοδρή πολιτική αντιπαράθεση με τον Ελευθέριο Βενιζέλο. Μια αντίθεση που προέκυψε ως συνέπεια της αναλλοίωτης και διαχρονικής υιοθέτησης από την μεριά του Δραγούμη αξιών και θέσεων της πολιτικής παραδοσιοκρατίας.
Αναφερόμενος στην έννοια της πολιτικής παραδοσιοκρατίας οφείλω να διευκρινίσω ότι πρόκειται για μια τάση του Ρομαντισμού, η οποία προκρίνει την θέση ότι κάποιες πολιτικές ιδέες, αξίες και συμπεριφορές που υιοθετούνταν πριν την Γαλλική Επανάσταση και τη νεωτερική εποχή δεν θα πρέπει να παραμεληθούν ασυζητητί προς χάριν της αφηρημένης έννοιας που οι οπαδοί του φιλελευθερισμού αποκαλούν «πρόοδο». Ωστόσο, ως απόρροια του Ρομαντισμού, η παραδοσιοκρατία δεν ταυτίζεται με την «συντηρητική» εμμονή σε παλαιούς τύπους και παραδόσεις. Αντιθέτως, βασιζόμενη στην αντίληψη ότι εντός της παράδοσης ανιχνεύεται η ουσία της ψυχής ενός έθνους (πράγμα που ο νεωτερικός φιλελευθερισμός του Διαφωτισμού αποσιωπεί συστηματικά) στρέφεται προς το παρελθόν, όχι όμως για να μείνει σε μια ανακύκλωση παλαιών στερεοτύπων μα προκειμένου να επαναφέρει την ουσία της συλλογικής εθνικής ψυχής στο ιστορικό προσκήνιο, ακόμη και μέσω νέων πολιτισμικών σχημάτων.
Ο Ίωνας Δραγούμης υπήρξε ένας από τους πιο ενδιαφέροντες εκφραστές του νεοελληνικού πνεύματος. Στοχαστής και ταυτόχρονα μαχητής, οργάνωσε ομάδες ανταρτών, αρθρογράφησε, αγωνίστηκε, πολιτεύτηκε, εξορίστηκε για να καταστεί τελικά ένας από τους πρωταγωνιστές του ελληνικού βίου των πρώτων δυο δεκαετιών του 20ου αιώνα. Γοητευτικός και δυσνόητος, εθνικιστής και άναρχος, φιλόσοφος, πολιτικός και λογοτέχνης, μπορεί να ακροβάτησε στο μεταίχμιο διαφορετικών πνευματικών πεδίων, παρέμεινε όμως μέχρι το τέλος ρομαντικός. Πράγμα που τελικά του στοίχισε την ζωή, καθώς δολοφονήθηκε από τάγμα εφόδου της αστικοφιλελεύθερης καπιταλιστικής δεξιάς την 31η Ιουλίου του 1920.
Η δολοφονία του Ίωνα Δραγούμη ήταν μια πράξη, που πέρα από το φρικτό της περιεχόμενο, απέκτησε και ιδιαίτερη συμβολική αξία. Και τούτο γιατί κατέδειξε τον τρόπο με τον οποίο αντιμετωπίζει διαχρονικά η ελλαδική καπιταλιστική δεξιά την ιδεολογία του εθνικισμού στην χώρα μας. Στο νου των ιθυνόντων της εγχώριας δεξιάς η στρατηγική της εξόντωσης του ελληνικού εθνικισμού αποδεικνύεται διαχρονικά σαγηνευτική.
Στην περίπτωση της δολοφονίας του Δραγούμη η ιστορική έρευνα φαίνεται πως προσανατολίζεται προς το συμπέρασμα ότι ο εμπνευστής της ήταν μάλλον ο παλαιός, ισχυρός, φιλελεύθερος πολιτικός Εμμανουήλ Μπενάκης. Ίσως να έχει σημασιολογικό ενδιαφέρον το ότι πολλά χρόνια αργότερα, μια συγγενής του εν λόγω πολιτικού, εκλεγμένη σε βουλευτικό αξίωμα από το φιλελεύθερο κόμμα της χώρας, υποδέχτηκε τον πρόεδρο της δημοκρατίας με την αινιγματική δήλωση -που τελικά επαληθεύτηκε- ότι κατά την διάρκεια της θητείας του μέρος της εθνικής ανεξαρτησίας θα απολεσθεί….
ολόκληρο το κείμενο εδώ:
Ο προσδιορισμός του κυριώτερου εχθρού
«Ο προσδιορισμός του κυριώτερου εχθρού» (προσανατολισμοί για τα επόμενα αποφασιστικά χρόνια). Αυτός είναι ο τίτλος ενός σπουδαίου βιβλίου που κυκλοφόρησε τον Ιούλιο του 1987 από τις εκδόσεις «Ελεύθερη σκέψις». Από τότε το βιβλίο αυτό μου έκαμε βαθιά εντύπωση για τη φοβερή τόλμη του συγγραφέα του, του Γάλλου διανοούμενου ΑΛΑΙΝ ΝΤΕ ΜΠΕΝΟΥΑ. Αυτός είχε την τόλμη (4 χρόνια πριν από την κατάρρευση του Σοβιετικού μπλοκ) να διακηρύξει ότι: «Ο ατομικισμός είναι ο κοινός παρονομαστής του Φιλελευθερισμού και του Μαρξισμού». Πάντως ο Αλαίν Μπενουά, στο κρίσιμο ερώτημα της εποχής (1980-1990) «Τι πρέπει να πράξει η Ευρώπη» (στις τότε συνθήκες, που τώρα ζούμε τις κρίσιμες συνέπειές τους) κατ’ αρχήν τόνισε την ανάγκη αποκάλυψης μιας αλήθειας για να κατανοηθεί η ειρωνεία την τέχνη των αντιθέσεων και αντιπαλοτήτων για την ανυπαρξία θεωρητικών χασμάτων μεταξύ (από τότε) ΦΙΛΕΛΕΥΘΕΡΙΣΜΟΥ και ΜΑΡΞΙΣΜΟΥ. Ακόμα, όμως, για να καταφανεί το γελοίο των ψευδοπολιτικών μαχών και διλημμάτων (δεξιά – αριστερά) (1) μεταξύ «Δύσης και Ανατολής». Με τη σύγκρουση να μην υπάρχει αλλά να μην είναι ιστορική και ιδεολογική, αλλά σύγκρουση επεκτατισμού. Γι’ αυτό πρέπει να σταματήσει η Ευρώπη να αναπαράγει το ανυπόστατο ιδεολόγημα ότι «η Ευρώπη είναι Δύση». «Αν δεν είχαμε, όμως, τώρα να επιλέξουμε μια εκ των δύο υπερδυνάμεων δεν θα κάναμε τουλάχιστον το λάθος να επιλέξουμε το χειρότερο…». ΦΙΛΕΛΕΥΘΕΡΙΣΜΟΣ, Ο ΚΥΡΙΩΤΕΡΟΣ ΕΧΘΡΟΣ… «Κάθε δικτατορία είναι απεχθής, αλλά κάθε παρακμή απεχθέστερη…».
Εγγραφή σε:
Αναρτήσεις (Atom)